Ebubekir Kaleli
Sosyal Güvenlik Denetmeni
Bilim Uzmanı
İş Güvenliği Uzmanı
ekalelisgk@hotmail.com

Sigortasız İşçi Çalıştıran veya Sahte Sigortalı Bildiren İşverenlerin Teşvik İptali Durumları

GİRİŞ

Kayıt dışı istihdam, gelişmekte olan ülkelerin başlıca sorunlarından olduğu gibi Türkiye’de de çalışma hayatının önde gelen sorunlarındandır. Kayıt dışı istihdam en genel tanımıyla, istihdam edilenlerin ilgili kamu kurum ve kuruluşlarına (SGK, vergi dairesi vb.) hiç bildirilmemesi ya da gün veya ücret olarak eksik bildirilmesi durumudur. Kayıt dışı istihdam oranı, 2000’li yılların başında yaklaşık %50-52 iken son yıllarda izlenen politikalar ve alınan tedbirler ile birlikte bu oran yaklaşık %30 seviyelerine gerilemiştir. Ancak bu oran, birçok Avrupa ülkesi ile kıyaslandığında halen oldukça yüksek bir orandır.

Sosyal Güvenlik Kurumu (SGK) ve Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) verilerine göre, Türkiye’de kayıt dışı istihdam oranı 2020 yılı sonu itibariyle %30,59 olup bu oran 2021 yılı Temmuz ayı itibarıyla %29,7’dir. Bu verilere göre Türkiye’de yaklaşık her 3 çalışandan 1’i kayıt dışıdır. Kayıt dışı istihdamdan en çok olumsuz etkilenenlerin çalışanlar olduğu günümüzün bir gerçeğidir ancak kayıt dışı istihdamın, işveren kesimine de ciddi zararları söz konusudur. Kayıt dışı çalışmanın veya çalıştırılmanın çalışanlar açısından zararlarını başka bir yazımızda ele almak üzere bu yazımızda; kayıt dışı çalıştırılan veya fiilen çalışmadığı halde sigortalı olarak bildirilen (sahte sigortalı) kişilerin işverenlerin teşvik ve indirimlerine olan zararlarını örnekler ışığında ele alarak inceleyeceğiz.

A – İSTİHDAM TEŞVİKLERİNDEN YARARLANMANIN GENEL ŞARTLARI

Bilindiği üzere istihdamı desteklemek ve artırmak amacıyla çıkarılan her teşvikin şartları farklı olmakla birlikte hemen her teşvikte ortak olan kriter; işverenler tarafından “sigortasız (kayıt dışı) işçi çalıştırılmaması ve sahte sigortalı bildiriminde bulunulmaması”dır. İstihdam teşviklerinin kriterleri bu 2 genel şartla sınırlı olmayıp başka kriterler de bulunmaktadır ancak uygulamada en çok bu iki genel kriterden ötürü işverenler teşviklerden mahrum kaldıkları için bu yazımızda, başlık doğrultusunda bu iki şartla sınırlı kalıyor ve diğer şartlara şimdilik değinmiyoruz.

Teşvik iptali ile ilgili olarak 5110 Sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu’nun EK-2 inci maddesinde: “Bu Kanun gereğince yapılan kontrol ve denetimlerde, çalıştırdığı kişileri sigortalı olarak bildirmediği veya bildirilen sigortalının fiilen çalışmadığının tespit edilmesi halinde işverenler bir yıl süreyle bu maddeyle sağlanan destek unsurlarından yararlanamaz. Bu madde kapsamındaki teşvikten yersiz olarak faydalanıldığının tespiti halinde işverenden yararlanılan teşvik tutarı gecikme zammı ve gecikme cezası ile birlikte tahsil edilir. Ayrıca, işyerinde sigortalının fiilen çalışmadığı halde bildirildiğinin tespit edilmesi halinde işveren hakkında Cumhuriyet başsavcılığına suç duyurusunda bulunulur.” denilmekteydi. Ancak 2017 yılında yapılan mevzuat değişikliği ile bu kural esnetildi.

-6824 Sayılı Torba Yasa ile Teşvik İptali Yaptırımı Esnetildi

6824 sayılı Torba Yasa ile 5510 sayılı Kanun’a eklenen EK-14 üncü madde ile 1 Nisan 2017 tarihinden geçerli olmak üzere bu konuda esneklik getirildi. Yeni düzenlemeye göre “Mahkeme kararıyla veya yapılan kontrol ve denetimlerde çalıştırdığı kişileri sigortalı olarak bildirmediği veya bildirilen sigortalıyı fiilen çalıştırmadığı tespit edilen işyerleri ilk tespitte bir ay süreyle, ilk tespit tarihinden itibaren üç yıl içinde tekrar eden her bir tespit için ise bir yıl süreyle” 5510 sayılı Kanun, 3294 sayılı Kanun ve 4447 sayılı Kanunda yer alan sigorta primi teşvik, destek ve indirimlerden yararlanamayacaktır. Ayrıca “5 kişiden fazla olmamak koşuluyla çalıştırılan toplam sigortalı sayısının %1’ini aşmayan sayıda, çalıştırılanların sigortalı olarak bildirilmediğinin veya bildirilen kişilerin fiilen çalışmadığının tespit edilmesi hâlinde” teşvik iptali hükümleri uygulanmayacaktır.

Yukarıdaki mevzuat hükümlerinden görüldüğü üzere EK-2 inci maddede; sigortasız işçi ve sahte sigortalı sayısı dikkate alınmaksızın ilk tespitte 1 yıl süreyle teşvik iptali söz konusu iken, EK-14 üncü madde ile hem sigortalı sayısı sınırı hem de teşvik iptali süre sınırı 1 yıldan 1 aya düşürülmüş oldu. Hangi teşviklerin iptal kapsamında olduğu detaylı olarak yazımızın ilerleyen bölümlerinde tabloda belirtilecektir.

B - SOSYAL GÜVENLİK KURUMU’NUN (SGK) KONUYLA İLGİLİ DÜZENLEMESİ

SGK 11.04.2017 tarihli 2017/18 sayılı genelgesi ile söz konusu yasanın örneklerle uygulama yöntemlerini belirledi. Bu genelgeyle işverenlerin hangi şartlarda hangi teşviklerinin ne kadar süre ile iptal edileceği veya edilmeyeceği belirlenmiş oldu. Buna göre; 5510 sayılı Kanunun Ek 14 üncü maddesinin üçüncü fıkrası uyarınca yasaklama kapsamına girdiği tespit edilen işyerlerinden çalıştırdığı kişileri sigortalı olarak bildirmediği veya bildirilen sigortalıyı fiilen çalıştırmadığı,

-Yapılan kontrol ve denetimler sonucu anlaşılan işyerleri, tutanak tarihini,

– Mahkeme ilamından anlaşılan işyerleri, mahkemenin kesinleşmiş karar tarihini,

– Bankalar, döner sermayeli kuruluşlar, kamu idareleri ile kanunla kurulan kurum ve kuruluşlardan alınan yazılardan anlaşılan işyerleri, söz konusu yazıların Kuruma intikal tarihini,

takip eden ay başından itibaren ilk tespitte bir ay süreyle, ilk tespit tarihinden itibaren üç yıl içinde tekrar eden ve yasaklama kapsamına giren her bir tespit için tespit tarihini takip eden aybaşı itibariyle birer yıl süreyle sigorta primi teşvik, destek ve indirimlerden yararlanamayacaktır. Söz konusu genelge kapsamında, konuyla ilgili bazı örnekler vermek konuyu daha anlaşılır kılacaktır.

Örnek 1: Kurumun denetim elemanlarınca 12.08.2021 tarihinde A işyerinde yapılan yerel denetimde; B sigortalısının 01.04.2021 tarihinde işe başladığını ancak 2021 Nisan ayında kuruma bildirilmediğini, C sigortalısının da sahte sigortalı olduğunu ve işyerinin tutanak düzenlenen 2021 Ağustos ayında kuruma 50 sigortalı bildirdiğini varsayalım.

-Kayıt dışı ve/veya sahte sigortalı sayısı 2 olduğundan ve bu sayı tutanak düzenlenen ay olan 2021 Ağustos ayında kuruma yapılan toplam sigortalı sayısının %1’ini (50x0,01=0,5) aştığından, ilk tespitse tutanak tarihini takip eden aydan ileriye dönük 1 aylık süreyle, 3 yıl içinde 2. veya daha üstü tespitse 1 yıl süreyle işverenin 5510 sayılı Kanun, 3294 sayılı Kanun ve 4447 sayılı Kanunda yer alan teşvikleri yasaklanacaktır.

Örnek 2: Kurumun denetim elemanlarınca 05.05.2021 tarihinde A işyerinde yapılan yerel denetimde; B, C, D, E, F, G isimli sigortalıların sahte sigortalı olduğu ve işyerinin tutanak düzenlenen 2021 Mayıs ayında kuruma 600 sigortalı bildirdiğini varsayalım.

-Kayıt dışı ve/veya sahte sigortalı sayısı 6’dır, bu sayı tutanak düzenlenen ay olan 2021 Ağustos ayında kuruma yapılan toplam sigortalı sayısının %1’ini (600x0,01=6) aşmasa da “toplam 5 sigortalıyı geçememe” şartını aştığı için, ilk tespitse işverenin 1 aylık süreyle, 3 yıl içinde 2.veya daha üstü tespitse 1 yıl süreyle 5510 sayılı Kanun, 3294 sayılı Kanun ve 4447 sayılı Kanunda yer alan teşvikleri yasaklanacaktır.

Örnek 3: K kamu kurumunun denetim elemanlarının yaptıkları denetime istinaden SGK kayıtlarına 11.06.2021 tarihinde intikal eden yazısından A işyerinde B ve C sigortalılarının kuruma bildirilmediğini ve ilgili işyerinin 2021 Haziran ayında kuruma 300 sigortalı bildirdiğini varsayalım.

-Kayıt dışı ve/veya sahte sigortalı sayısı 2 olduğundan ve bu sayı kurumun bu durumu tespit ettiği/haberdar olduğu ay olan 2021 Haziran ayında kuruma yapılan toplam sigortalı sayısının %1’ini (300x0,01=3) aşmadığından ve 5 sigortalı sayısından az olduğundan işveren teşviklerden yasaklanmayacaktır.

Örnek 4: SGK kayıtlarına 02.08.2021 tarihinde intikal eden 01.07.2021 tarihinde kesinleşen mahkeme kararına göre; A işyerinde B ve C sigortalılarının kuruma bildirilmediğini ve ilgili işyerinin 2021 Temmuz ayında kuruma 200 sigortalı bildirdiğini varsayalım.

-Kayıt dışı ve/veya sahte sigortalı sayısı 2 olduğundan ve bu sayı mahkeme kararının kesinleştiği ay olan 2021 Temmuz ayında kuruma yapılan toplam sigortalı sayısının %1’ini (200x0,01=2) aşmadığından ve 5 sigortalı sayısından az olduğundan işveren teşviklerden yasaklanmayacaktır.

Burada şu hususu da belirtmek gerekir ki; kayıt dışı veya sahte sigortalı sayısı, teşvik iptaline neden olacak sayıda olmasa dahi tespit edilen bu kişilerle ilgili başta 5510 sayılı Kanun olmak üzere ilgili mevzuat gereği işveren hakkında yasal yaptırımlar uygulanmaktadır.

-Teşvik İptalinde Asıl İşveren-Alt İşveren İlişkisinin Önemi

2017/18 sayılı genelgeye göre; SGK tarafından yapılan kontrol ve denetimler ya da bankalar, döner sermayeli kuruluşlar, kamu idareleri ile kanunla kurulan kurum ve kuruluşlardan alınan bilgi ve belgelerden veya kesinleşen mahkeme kararına istinaden;

– Alt işverenin çalıştırdığı sigortalıları Kuruma bildirmediğinin/bildirilen sigortalının fiilen çalıştırılmadığının tespit edilmesi ve yasaklama kapsamına girmesi halinde, hem kayıt dışı sigortalı çalıştıran/sahte sigortalı bildiriminde bulunan alt işveren hem de asıl işveren,

– Asıl işverenin çalıştırdığı sigortalıları Kuruma bildirmediğinin/bildirilen sigortalının fiilen çalıştırılmadığının tespit edilmesi ve yasaklama kapsamına girmesi halinde ise, yalnızca asıl işveren,

ilk tespitte bir ay süreyle, ilk tespit tarihinden itibaren üç yıl içinde tekrar eden ve yasaklama kapsamına giren her bir tespit için ise birer yıl süreyle 5510 sayılı Kanun, 3294 sayılı Kanun ve 4447 sayılı Kanunda yer alan sigorta primi teşvik, destek ve indirimlerden yararlanamayacaktır.

Yukarıdaki mevzuat hükmünden görüleceği üzere; alt işverenin teşvikini iptal edecek bir durumun gerçekleşmesi halinde, asıl işverenin de teşvik iptali söz konusu olmaktadır. Bu nedenle asıl işverenler alt işverenlerin iş ve işlemlerinden müteselsilen sorumlu olduklarından yasal yaptırımlarla karşılaşmamaları için alt işverenlerini sürekli olarak kontrol etmeleri kendi yararlarına olacaktır.

-Hangi Teşvikler Hangi Şartlarda Yasaklanmaktadır?

Yukarıda teşviklerin yasaklanma nedenlerini ve sürelerini örnekler yardımıyla açıklamaya çalıştık. Bu şartları, daha kalıcı ve pratik olması için bir tablo halinde açıklayacağız.

TEŞVİK LİSTESİ			1 AY / 1 YIL SÜREYLE YASAKLAMA
Sıra No	APHB/MPHB Kanun No	Açıklaması	Kayıt Dışı Sigortalı Çalıştırma Fiili	Sahte Sigortalı Bildirim Fiili
1	5510	5 Puanlık İndirim (5510 S.K 81.md/1.fıkra (ı) bendi)	Yasaklanır	Yasaklanır
2	6486	Yurtdışına Götürülen İşçilere Yönelik GSS 5 Puanlık İndirim (5510 S.K. 81.md/1.fıkra (i) bendi)	Yasaklanır	Yasaklanır
3	46486, 56486, 66486	51 İlde Uygulanan İlave 6 Puanlık İndirim (5510 S.K. 81 md/ 2. fıkra)	Yasaklanır	Yasaklanır
4	25510, 16322, 26322	Yatırımlarda Devlet Yardımı Hakkında Kararlar Kapsamında Teşvik (5510 S.K. Ek 2.md)	Yasaklanır	Yasaklanır
5	6111	Genç, Kadın ve Mesleki Belge Sahibi Olanların İstihdamına Yönelik Teşvik (4447 S.K. Geç. 10. Md)	Yasaklanır	Yasaklanmaz
6	6645	İşbaşı Eğitim Programını Tamamlayanların İstihdamına Yönelik Teşvik (4447 S.K. Geç. 15. Md)	Yasaklanır	Yasaklanmaz
7	15921	İşsizlik Ödeneği Alanların İstihdamına Yönelik Teşvik (4447 S.K. 50. Md)	Yasaklanmaz	Yasaklanmaz
8	14857, 54857	Engelli Sigortalı İstihdamına Yönelik Teşvik (4857 S.K. 30. Md. 6. fıkra)	Yasaklanmaz	Yasaklanmaz
9	5746, 15746	Araştırma ve Geliştirme Faaliyetlerine İlişkin Teşvik (5746 S.K. 3. Md. 3. fıkra)	Yasaklanmaz	Yasaklanmaz
10	55225, 25225	Kültür Yatırımlarını ve Girişimlerini Teşvik (5225 S.K. 5. Md.5.fıkra)	Yasaklanmaz	Yasaklanmaz

-Asgari Ücret Desteğinde 2017 Yılındaki Düzenlemeyle Herhangi Bir Esneklik Yoktur

28.07.2021 Tarihli ve 31551 Sayılı Resmî Gazetede Yayımlanarak Yürürlüğe Giren 7333 Sayılı Kanun ile Getirilen ve Gerekli Şartları Taşıyan İşverenlere 2021 Yılında Günlük 2,5 TL ve Aylık (2,5 TL X 30 Gün = 75 TL) tutarında asgari ücret desteği sağlanacaktır. 2017 yılında diğer teşviklere getirilen esneklik asgari ücret desteğini kapsamamaktadır. Yani 1 kez dahi olsun sigortasız işçi çalıştırdığı veya sahte sigortalı bildirimi yaptığı tespit edilen işverenin o yıl içindeki asgari ücret desteği tamamen iptal olmakta ve tespit yapılan aya kadar yararlanılan destek tutarı da yasal faiziyle birlikte işverenden tahsil edilmektedir.

Asgari ücret desteğinde dikkat edilmesi gereken bir diğer husus da; sadece sigortasız işçi çalıştırılması veya sahte sigortalı bildiriminde değil, sigortalının gün kaybı olmaksızın prime esas kazancında (PEK) eksiklik tespit edilmesi halinde de bu destek iptal edilmektedir. Örneğin; 2021 yılı Nisan ayında bir sigortalının yemek istisnası tutarının üstünde kalan kazancının SGK’ya bildirilmediğinin tespit edilmesi veya sigortalı asgari ücretten SGK’ya bildirilip asgari ücret üzerindeki kazancının kayıt dışı olarak ödendiğinin Sosyal Güvenlik Denetmenlerince tespit edilmesi halinde bu fark PEK’ler, işverenden talep edilecek olup işverenin 2021 yılı Nisan ayına kadar yararlanmış olduğu asgari ücret desteği yasal faiziyle birlikte işverenden tahsil edilecek ve 2021 Nisan-Aralık arasındaki asgari ücret desteği de iptal edilecektir.

SONUÇ

Devletin çalışma hayatını, özellikle de işverenleri desteklemek amacıyla sunmuş olduğu teşvik ve indirimlerin istihdamı artırdığı ve işverenlerin mali yüklerini azalttığı aşikardır. Bununla birlikte söz konusu bu sübvansiyonlardan yararlanmanın da çeşitli kriterleri bulunmaktadır. İşverenlerin bu kriterleri yerine getirmeleri, desteklerden faydalanmaları için ilk şart olup destek süresi boyunca da bu şartları eksiksiz devam ettirmeleri gerekmektedir. Aksi takdirde gerek teşvik süresi boyunca gerekse teşvik sona erdikten sonra söz konusu desteğin şartlarını sağlamadığı tespit edilen işverenlerden, yararlanmış oldukları teşvik ve indirimler yasal faiziyle birlikte tahsil edilmektedir. Bu da işverenleri mali açıdan zor duruma düşürmektedir.

İşverenlerin teşvik ve destek kriterlerini sağlamamaları halinde söz konusu teşvik ve desteklerin iptal edilmesi durumu, 2017 yılında yapılan yasal değişiklikle biraz esnetilse de halen teşvik kriterlerine uymamanın yaptırımı işverenler açısından oldukça külfetlidir. Özellikle işçi sayısı fazla olan işverenler açısından bu teşvik ve indirimlerden mahrum kalmak, işverenleri ekonomik olarak olumsuz etkilemektedir. Bu nedenle işverenlerin, başta sigortasız işçi çalıştırmama ve sahte sigortalı bildirmeme olmak üzere diğer kriterler konusunda hassasiyet göstermeleri büyük önem arz etmektedir.

Teşvikler her ne kadar istihdamı artırsa da ülkemizde halen %30’larda olan kayıt dışı istihdam oranı, istenilen seviyelere düşmemiştir. Kayıt dışı istihdamın bu denli yüksek olmasının siyasi, ekonomik, yasal ve sosyo kültürel birçok nedeni olmakla birlikte yasal formalitelerin fazlalığı ve işverenleri kayıt dışılığa iten ücret üzerinden alınan vergi ve sigorta paylarının yüksek olması şüphesiz en önemli nedenler arasında yer almaktadır. Devlet tarafından yasal prosedürü yerine getiren işverenler, çeşitli teşvik ve indirimlerle tabiki yasal prosedürü yerine getirmeyen işverenlerden ayrı bir statüde olacaktır ancak bazı teşviklerin şartlarının karmaşık olması ve yeterince kurumsallaşmamış halen yaklaşık %99’u KOBİ olan ülkemizdeki işverenlerin birçoğunun bu teşviklerden istenilen düzeyde faydalanamadığı bilinen bir gerçektir. Kayıt dışı istihdamın istenilen seviyelere düşürülmesi için karmaşık teşvikler yerine tüm işverenler ve sigortalılar açısından herhangi bir kriter olmaksızın vergi ve sigorta yükünün düşürülmesi, yerinde atılacak bir adım olacaktır. Bu şekilde kayıt dışı istihdamla mücadele tabana yayılmış olacak ve teşvik ve diğer tedbirlere gerek kalmadan hem çalışanlar hem de işverenler gönüllü olarak kayıt altında faaliyet sürdürmeyi tercih edeceklerdir.

KAYNAKÇA

1)Kaleli, Ebubekir (2015). “Türkiye’de Kayıt Dışı İstihdamın Vergi Gelirleri ve Ekonomi Üzerine Etkileri” Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Yayınlanmış Yüksek lisans Tezi. Sivas.

2)Karadeniz, Oğuz (2012). “T.C. Kalkınma Bakanlığı Onuncu Kalkınma Planı (2014-2018) Sosyal Güvenlik Sisteminin Sürdürülebilirliği” Özel İhtisas Komisyonu 1. Taslak Rapor.

3)5510 Sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu.

4)SGK Genelgesi 2017/18 (Sigorta Primi Teşvik Destek ve İndirimlerde Yasaklama)

5)http://www.sgk.gov.tr/wps/portal/sgk/tr/calisan/kayitdisi_istihdam/kayitdisi_istihdam_oranlari/kayitdisi_istihdam_orani (Erişim Tarihi: 02.10.2021).

6)https://data.tuik.gov.tr/Bulten/Index?p=Isgucu-Istatistikleri-Temmuz-2021-37492 (Erişim Tarihi: 02.10.2021).

7)https://www.isvesosyalguvenlik.com/tesvik-destek-ve-indirimlerin-kesilmesinde-sinir/ (Erişim Tarihi: 03.10.2021).

8)https://www.pwc.com.tr/tr/hizmetlerimiz/insan-yonetimi-ve-organizasyon-danismanligi/sosyal-guvenlik-hizmetleri/bultenler/2021/2021-yili-asgari-ucret-destegi.html (Erişim Tarihi: 03.10.2021).

9)https://www.oecd.org/turkey/33705673.pdf (Erişim Tarihi: 03.10.2021).

10)SGK Kişisel İletişim

05.10.2021

Kaynak: www.MuhasebeTR.com
(Bu makale kaynak göstermeden yayınlanamaz. Kaynak gösterilse dahi, makale aktif link verilerek yayınlanabilir. Kaynak göstermeden ve aktif link vermeden yayınlayanlar hakkında yasal işlem yapılacaktır.)

>> Duyurulardan haberdar olmak için E-Posta Listemize kayıt olun.

>> Uygulamalı Enflasyon Muhasebesi (171 Sayfa) Ücretsiz E-Kitap: hemen indir.

>> SGK Teşvikleri (156 Sayfa) Ücretsiz E-Kitap: hemen indir.

>> MuhasebeTR mobil uygulamasını Apple Store 'dan hemen indir.

>> MuhasebeTR mobil uygulamasını Google Play 'den hemen indir.