Harun Açıkgöz
Serbest Muhasebeci Mali Müşavir
Bağımsız Denetçi
info@vizyonersmmm.com.tr

Sıfır Bazlı Bütçe

Giriş

Başta ülkemizde olmak üzere, günümüzün hızla değişen ekonomik koşulları ve artan mali kısıtlamalar, kamu ve özel sektör kuruluşlarını daha etkin kaynak yönetimi arayışına itmiştir. Bu bağlamda, geleneksel bütçeleme yöntemlerinin yetersiz kaldığı durumlarda alternatif yaklaşımlar önem kazanmaktadır. Sıfır Bazlı Bütçe, kaynakların etkin kullanımını sağlamayı, gereksiz harcamaları ortadan kaldırmayı ve bütçe süreçlerini daha rasyonel bir temele oturtmayı amaçlayan yenilikçi bir bütçeleme tekniğidir. Hem kamu hem özel sektörde uygulama alanı bulan bu yöntem, programların etkinliğini sürekli gözden geçirerek verimlilik artışı sağlamaktadır.

Sıfır tabanlı bütçeleme başlangıç noktası olarak önceki bütçeyi kullanıp gerektiği ölçüde düzenleme yapmak yerine tüm giderlerin her yeni dönem ya da yılda gerekçelendirilmesi gereken bir bütçeleme tekniğidir.

Sıfır Bazlı Bütçe, 1924 yılında kendinden söz edilen bir yönetim tekniği iken, performans bütçe program bütçe ile planlama/programlama/bütçeleme sistemlerin bir uzantısını ve 1970’lerin siyasal ve ekonomik sorunlarına bir reaksiyon olarak geliştirildi. 1970’lerde verimliliği gerçekleştirme ve arttırmanın ön plana çıkması ile güncellik kazanan Sıfır Bazlı Bütçe ilk kez ABD’ de 1964 mali yılı tarım bakanlığı bütçesinin sözü edilen bütçe sistemine göre hazırlanıp uygulanması ile ortaya çıkmıştır. Diğer yandan özel kesimde de 1970 yılından beri sıfır bazlı bütçe uygulanmıştır.

Sıfır Bazlı Bütçenin Tanımlanması

Kamu harcamalarının bir değerleme yolu olan Sıfır Bazlı Bütçe, kamu fonlarını düşük öncelikli kamu faaliyetlerinden daha yüksek öncelikli faaliyetlere doğru yönelten bir yaklaşımdır. Bunun için de her program sorumlusunu, bütçe ödenek ve taleplerine ilişkin ayrıntılı bilgi vermeye zorlayan ve yöneticiye istenen fonun haklı dayanaklarını belirtmek görevini yükleten bir sistemdir.

Bir diğer tanımlamaya göre Sıfır Bazlı Bütçe; yeni programları bütçeye alıp almamanın yanı sıra uygulamakta olan tüm programların da yeniden gözden geçirilmesi, etkinliklerinin devam etmesi halinde eski programın yeni yıl bütçesine tekrar konması ya da verimsiz programların iptaline karar verilmesi esasına dayanan bir süreçtir.

Ürün ya da hizmet üreticisi kuruluşlarda Sıfır Bazlı Bütçe; tüm yöneticilerin sıfır TL’den başlayarak/sıfır bazlı, tüm bütçe taleplerini/istemelerini doğrulamalarını gerektiren bir işletme planlama ve bütçeleme sürecidir. Bu yöntem yöneticilere; işin nasıl daha kolay, daha etkin ve daha iyi yapılabileceğinin belirlenmesi ve geliştirilmesini yükler. Aynı anda buna ek olarak, bütçeden harcanan her kalem paranın, nereye, ne için harcandığının savunulması sorumluluğunu da yükler.

Sıfır Bazlı Bütçe; Etkinliklerin girdi ve çıktıları ilişkilendiren karar paketlerinin birbiriyle ilişkili kararlar kümesi halinde sunulmasını, her paketin sistematik analizle değerlendirilmesini, tüm programların önemine göre sıralanmasını gerektirir.

Sıfır Bazlı bütçeleme ve geleneksel bütçeleme karşılaştırması

GELENEKSEL BÜTÇELEME	SIFIR BAZLI BÜTÇELEME
Önceki yılın bütçesine göre	Sıfırdan başlar (sıfır taban)
Önceki gider düzeylerine dayalı	Gider için yeni gerekçe gerektirir
Maliyet muhasebesi odaklı	Karar odaklı
Gerekçe genellikle gerekli değildir	Maliyet ve fayda gerekçesi gereklidir
Giderlere yönetim karar verir	Giderleri iş kollarının yönetimleri teklif eder
Daha az açıklık ve uyum sağlama olanağı	Daha çok açıklık ve uyum sağlama olanağı
Tekrara dayalı	Düşünceyi harekete geçirir

Sıfır Bazlı Bütçenin Amaçları

Kuruluşlarda sıfır bazlı bütçe uygulanmasının temel amacı; tüm programları aynı anda temelden gözden geçirmek ve yöneticileri, fonları kendilerinin en uygun gördükleri biçimde yeniden tahsis etmeye yönlendirmek olup başlıcaları şunlardır.

Bütçe fonlarında gerekli kısıtlamaları yapmak. Kaynakların; iptali gereken alanlar ile daha az öncelikli alanlardan daha yüksek öncelikli alanlara doğru kaydırılmasını sağlamak. Bütçede yeniden değerlemeye tabi tutulan her programın ödeneğini, kuruluş çalışmalarındaki önceliğe göre arttırmak, azaltmak ya da iptal etmek. Bütçe talep ve ödemelerine ilişkin daha yeterli gerekçe ve bilgi sağlamak. Bütçeleme, planlama ve kontrol süreçleri arasındaki bağı kuvvetlendirmek. Yöneticilerin, faaliyetler hakkında daha yeterli bilgi edinmelerini sağlamak. Sıfır bazlı bütçe bir verimliliği arttırma tekniğidir. Sıfır bazlı bütçenin yöneldiği asıl amaç, genel masrafların azaltılmasıdır. Sıfır bazlı bütçenin bir diğer amacı, verimliliğin artırılması ve genel masrafların azaltılması sonucu maliyetleri düşürmektir. Verimliliğin arttırılması, genel masrafların azaltılması ve maliyetlerin düşürülmesinin ardında da karlılığı yükseltmektir.

Sıfır Bazlı Bütçenin Yararları        

Sıfır bazlı bütçe tekniği uygulanmasının kuruluşlara başlıca temel yararı; belli bir program düzeyinde, programı oluşturan faaliyetler arası karşılaştırmaları yapabilmek ve programlar arasındaki alternatif fon ayrılmasını daha belirgin hale getirebilmek olup, ayrıntılı yararları şu biçimde sıralanabilir.

Bütçe fonlarında gerekli kısıtlamaya gidebilmeye olanak verir. Kaynakların iptali gereken alanlar ile daha az öncelikli alanlardan daha yüksek yüksek öncelikli alanlara doğru kaydırılıp yeniden dağılımını sağlar. Bütçenin; bütçe talep ve ödeneklerine ilişkin daha yeterli gerekçe ve bilgiler ile yapılmasını sağlar. Bütçeleme, planlama ve kontrol süreçleri arasındaki ilişkiyi güçlendirerek; aylık, üçer aylık dönemler itibariyle yapılan kontroller sonucu, revize bütçe yapılmasına gerek olup olmadığını saptamaya olanak verir. Tepe yöneticilerin, kuruluşun çalışmalarına ilişkin, daha yeterli bilgi edinmelerine ve edinilen bu bilgilere göre varsa gereken önlemlerin önceden alınmasına olanak verir. ‘’Kuruluşlarda, üst yönetimin en önemli yürütme ve idare aracı stratejik plan olup, bu stratejik plan etkinliklerinin; yönetim kademelerinin her düzeyinde gerçekleştirilen programlama ve kontrol işlevleri ile ilişkilendirilmesinde sıfır bazlı bütçe yardımcı olur. Ayrıca verimliliği artırır. Genel masrafları azaltır.

Sıfır Bazlı Bütçenin Anlamı

SBB’ de sıfır esaslı lığın anlamı; bütün faaliyet ve harcamaların temel gerekçesini yeniden ve baştan belirlemektir. Yapılan şey; bütçedeki her harcama maddesinin değerlemesini yapmak, bütçe kaynaklarından pay talep eden harcama alternatiflerinin birbiriyle kıyaslamak ve program ve faaliyetleri belirlemektedir. Yani, hiçbir harcama kalemi her bütçede otomatik olarak yer almamaktadır ve her biri diğer harcama kalemlerine kıyasla nisbi öncelik ışığı altında yeniden gözden geçirilmektedir. Bunun içindir ki sıfır esaslılık temeldir.

Burada esas olan; program amaçlarının ve faaliyetlerin yeniden değerlendirilmesidir. Bunun için tutulan yol, yeni ve eski programlara aynı kıstasların uygulanmasıdır. Sonuçta, faydası azalan, süresi dolan ve önemi artan mal ve hizmetler belirlenecektir. Yani; önemini ve önceliğini yitiren programlar belirtilecektir ve hatta daha önceleri daha düşük öncelikli durumda bulunan program ve faaliyetlere yeni bütçe döneminde, kazandığı önceliğe göre gerekirse yeni fonlar ayrılabilecektir. Böylece masraflı daireler, daha önceki yıllara ve ödeneklere dayalı olarak bütçe teklifinin savunmasını yapmayacaktır. Öyle ki, ilgili yönetici bir anlamda sıfır türk lirası ile işe başlayacaktır.

Sıfır Bazlı Bütçenin Kullanım Alanları

Sıfır bazlı bütçe yönetimini, kuruluşlar; Kaynakların genel etkinlikler arasında tahsis edilmesi/dağıtılması, genel masrafların en uygun biçimde bölümlendirilmesi ve her bir masraf bölümünün dikkatle analiz edilmesi konu ve alanlarında kullanılmaktadırlar.

Sıfır Bazlı Bütçe Sürecinin/Aşamalarının Temel Bileşenleri

Sıfır bazlı Bütçe uygulama sürecindeki aşamalar, karar birimlerinin bölümler halinde belirlenmesi, karar paketlerinin öncelik sırasına göre oluşturulması, tüm karar paketlerinin azalan faydaya göre sıraya konulması ve kaynakların en büyük yararın beklendiği alanlara ayrılarak karar birimi bütçelerinin hazırlanmasından oluşur.

Karar birimleri: Bunların; programlar, fonksiyonlar, harcamacı birimler veya belirli durumlarda harcama kalemleri olabilir, yeter ki karar biriminin başında öncelikleri belirleyebilme yetkisi olan bir yönetici bulunsun.

Karar paketlerinin oluşturulması: Kuruluş çalışmalarının amacı veya yapılacak işin sonucunun, amali kaynak ve personel gereksiniminin, performans ölçümünün, alternatiflerin, tüm birim içindeki yararların özetlendiği karar paketlerinin oluşturulması aşaması, sıfır esaslı bütçenin anahtarıdır. Her yönetici kendi program paketlerini hazırlamak için mantıklı olarak önce cari yıl uygulamalarını belirtir. Sonra, planlama varsayımları altında, gelecek bütçe yılı için her faaliyetin ‘’ olağan görev veya iş düzeyi’’ belirlenir. Gelecek yılın maliyetlerinin belirlenmesi için de gerekli işgücü miktarı ve girişilecek, elde edilecek ve sunulacak hizmetler, maliyetteki azalmalar ve harcamalar bir arada ele alınır. Karar paketlerinin sayısı ve yapısı harcamacı birimin üstlendiği faaliyetlere göre değişir. Büyük ölçekli bir kuruluşta binlerce karar paketi oluşabileceğine göre, kompüter sistemine de ihtiyaç olduğu açıktır.

Fayda/Maliyet analizi ile karar paketlerinin değerlendirilip sıralanması: Öncelikli karar paketlerinin belirlenmesi için kararlar (programlar) arasında objektif kriterlere göre sıralama yapılması gerekir. Her program için yapılacak harcamalar karşılığında elde edilecek faydalar ile karar paketinin kabul edilmemesi halinde oluşacak maliyetler bilinmeli ve teorik olarak bütçe miktarı belli ise program paketleri azalan fayda derecesine göre sıralanmalıdır.

Kaynakların tahsisi: Sıfır bazlı bütçe sisteminde; organizasyonun çalışmalarında bir öncelik sıralaması yaparak, en büyük faydanın beklendiği alan ve faaliyetlere daha yüksek tutarda fon tahsis etmek; buna karşılık daha az yarar sağlayacak olan faaliyetlere daha az fon ayırmak, kimi faaliyetleri ise iptal etmek olanaklı olup, bu durum ekonomik rasyonalite kavramına yaslanmaktadır. Bu ise, kaynak tahsisinde etkinlik sağlar. Diğer yandan, bu durumun aksine bir tarafta azaltılması ya da son verilmesi gereken verimsiz programlar var iken; öte tarafta önemli ve zorunlu kimi programların yeterli düzeyde fonla donatılmadığı bir durum bütçe sistemi etkin olmayan programları/verimsiz faaliyetleri gizlemiş olur.

Eğer, Sıfır esaslı bütçelemede teoriye uygun çalışırsa, örgütün tüm faaliyeti iyice incelenmiş ve yeniden değerlenmiş olur.

Sıfır esaslı bütçe sistemi, teorisine uygun uygulandığında bugün yükselen paradigma olan performans denetimlerine olanak veren bir bütçeleme sistemidir. Yukarıda görüldüğü gibi bu bütçe sisteminde performans ölçümlerinin temel kavramları kullanılmaktadır. Ayrıca bu sistemde içsel bir faaliyet olarak performans denetimi ile karar paketlerinin derinlemesine incelenmesinin yapılması; karşılaştıkları problemleri çözmede yöneticilere yardımcı olması açısından önerilmektedir.

Sonuç

Sıfır Bazlı Bütçe gerek kamu gerek özel sektör kuruluşları için mali disiplinin sağlanmasında ve kaynakların daha verimli kullanılmasında önemli bir araç olarak öne çıkmaktadır. Geleneksel bütçeleme yöntemlerinden farklı olarak her bütçe döneminde tüm programların sıfırdan değerlendirilmesini esas alan bu yaklaşım, kurumların değişen önceliklerine hızlıca uyum sağlamalarına imkân tanır. Sıfır Bazlı Bütçe’nin temel avantajı, harcamaların gerekçelendirilmesini zorunlu kılması ve yöneticilerin mevcut faaliyetleri sürekli olarak gözden geçirerek maliyet-etkinlik dengesini sağlamasıdır. Bununla birlikte, uygulama sürecinin karmaşıklığı ve ciddi analiz gerektirmesi nedeniyle dikkatli bir planlama ve güçlü bir organizasyonel yapı gerektirir. Doğru uygulandığında, Sıfır Bazlı Bütçe sistemi hem kaynak kullanımında etkinliği artırır hem de kurumsal hedeflere ulaşmada önemli katkılar sağlar. Özellikle günümüzün kaynakların kısıtlı olduğu ekonomik ortamında, bu bütçeleme yaklaşımının önemi daha da belirgin hale gelmektedir.

Sıfır Bazlı Bütçe her şeyden önce işletmelerin maliyet tasarruflarını belirlemelerine, bu tasarrufları daha stratejik kullanımlar için yeniden tahsis etmelerine ve sürdürülebilir büyümeye güç vermelerine olanak tanır. Ayrıca ailemizin bütçesini dahi yaparken önceki masrafları sürdürerek ihtiyaç olup olmadığını sorgulamadan kaynak ayırmak yerine o gider kalemlerinin önemini sorgulamamızı da sağlayacaktır.

KAYNAKÇA :

-İleri Maliyet Düşürme Teknikleri Kitabı, İbrahim Sevindirici

-www.oracle.com

05.05.2025

Kaynak: www.MuhasebeTR.com
(Bu makale kaynak göstermeden yayınlanamaz. Kaynak gösterilse dahi, makale aktif link verilerek yayınlanabilir. Kaynak göstermeden ve aktif link vermeden yayınlayanlar hakkında yasal işlem yapılacaktır.)

>> Duyurulardan haberdar olmak için E-Posta Listemize kayıt olun.

>> SGK Teşvikleri (150 Sayfa) Ücretsiz E-Kitap: hemen indir.

>> MuhasebeTR mobil uygulamasını Apple Store 'dan hemen indir.

>> MuhasebeTR mobil uygulamasını Google Play 'den hemen indir.

>> YILIN KAMPANYASI: Muhasebecilere Özel Web Sitesi 1.249 TL + KDV  Ayrıntılar için tıklayın.