Yüksel Altun
Serbest Muhasebeci Mali Müşavir
Bağımsız Denetçi
Bilim Uzmanı
yukselaltun5506@gmail.com

Fazla Çalışma ve Serbest Zaman Kullanımı Hakkında 5 Soru 5 Cevap -I-

İş Hukukunun işçiyi koruyucu düzenlemelerinden birisi de işçinin çalışma süresinin sınırlandırılmasıdır. İşçinin dinlenmesi ve ihtiyaçlarını karşılaması için günlük ve haftalık çalışma süreleri kanun ile sınırlandırılmış ve kural olarak işçilerin bu sürelerin üzerinde çalıştırılmaları yasaklanmıştır.

Hukuken çalışma süresi, işçinin fiilen çalıştığı süre değildir. Çalışma süresi işçinin işverenin emir ve talimatı altına girdiği andan çıktığı ana kadar geçen süredir. İşverenin bu süre içinde işçiyi çalıştırıp çalıştırmamasının bir önemi yoktur. İşçinin, işgücünü işverenin emrinde bulundurması kafidir.

4857 sayılı İş Kanunu’nun “Fazla Çalışma Ücreti” başlıklı 41. maddesine göre, işin niteliği veya üretimin artırılması gibi nedenlerle işçiye fazla çalışma yaptırılabilir. Fazla çalışma, Kanunda yazılı koşullar çerçevesinde, haftalık kırk beş saati aşan çalışmadır.

Her bir saat fazla çalışma yapan işçiye verilecek ücret, normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde elli yükseltilmesi suretiyle ödenir. Fazla çalışma süresi yılda iki yüz yetmiş saati geçemez.  

Fazla çalışma yapan işçi isterse, bu çalışmalar karşılığı zamlı ücret yerine, fazla çalıştığı her bir saat karşılığında bir saat otuz dakikayı serbest zaman olarak kullanabilir.

İşçi hak ettiği serbest zamanı altı ay zarfında, çalışma süreleri içinde aralıksız ve ücretinde bir kesinti yapılmadan kullanmalıdır.

Fazla çalışma ve serbest zaman kullanılmasına ilişkin sorular ve cevapları aşağıdadır.

1) İŞVERENİN FAZLA ÇALIŞMA YAPTIRABİLMESİNİN ŞARTLARI NELERDİR?

Çalışma şartlarının ağırlığı ve işçinin sağlığı bakımından sakıncalı görülmesi nedeniyle işverenler istedikleri şekilde ve istedikleri zamanda fazla çalışma yaptıramazlar. Fazla çalışma yapılmadan önce iş kanununda belirlenen şartların meydana gelmesi gerekir. 4857 sayılı İş Kanunu’na göre; ülkenin genel yararları yahut işin niteliği veya üretimin artırılması gibi nedenlerle, zorunlu nedenlerle ve olağanüstü nedenlerle fazla çalışma yapılabilir. (İşK.mad.41-43)

İşveren açısından işin niteliği ve üretimin artırılması, müşteri siparişlerinin zamanında yetiştirilmesi nedenleri ile fazla çalışma ihtiyacı hasıl olabilmektedir.

Haftanın altı günü çalışan işçinin haftanın yedinci günü hafta tatili yapmadan çalıştırılması hali, Hafta Tatili Kanunu’na aykırı olmasına rağmen Yargıtay Kararları ile hüküm altına alınarak fazla çalışma olarak kabul edilmiştir.

2) FAZLA ÇALIŞMA YAPTIRMAK İÇİN İŞÇİDEN ONAY ALINMASI GEREKİR Mİ?

Fazla Çalışma ve Fazla Sürelerle Çalışma Yönetmeliği’nin 9.maddesine göre, fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma yaptırmak için işçinin yazılı onayının alınması gerekir. Zorunlu nedenlerle veya olağanüstü durumlarda yapılan fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma için bu onay aranmaz.

İşveren fazla çalışma onayını iş sözleşmesinin imzalanması sırasında veya bu ihtiyaç ortaya çıktığında alarak işçi özlük dosyasında saklamalıdır. Fazla çalışma onayı veren işçi daha sonra fazla çalışma yapmak istemediğinde vermiş olduğu onayı otuz gün önceden işverene yazılı olarak bildirimde bulunmak kaydıyla geri alabilir. (Resmi Gazete-25/8/2017-30165) İşçiden fazla çalışma onayının şifahi değil yazılı olarak alınması şarttır.

3) SERBEST ZAMAN KULLANMA İRADESİ KİMDEN GELMELİDİR?

İş Kanunu ve Fazla Çalışma Yönetmeliği, fazla çalışma ücreti yerine serbest zaman kullanma hak ve tercihini işçiye bırakmıştır. Yani hakkın fazla çalışma ücreti olarak mı yoksa serbest zaman olarak mı kullanılacağı işçinin iradesine bağlıdır.

İşveren, tek taraflı olarak kendi kararı ile fazla çalışma ücreti ödemek yerine serbest zaman kullandırmaya işçiyi zorlayamaz. Çünkü çalışma usul ve esaslarına göre, asıl olan işçiye fazla çalışması karşılığında zamlı ücret ya da fazla çalışma ücretini ödemektir.

Esas itibarıyla fazla çalışmanın, işçi tarafından serbest zaman olarak kullanılması tercihi istisnai bir yoldur. Bu nedenle söz konusu uygulama işçinin bu konuda önceden vermiş olduğu bir rıza ile değil her bir fazla çalışmadan sonra serbest zaman talebinde bulunması ile gerçekleşmelidir.

Öz olarak fazla çalışma ücreti almak yerine serbest zaman kullan hakkı tamamen işçinin iradesine bağlıdır. İşçi isterse fazla çalışma ücreti yerine serbest zaman kullanabilir. Eğer istemez ise işverenin, işçinin iradesine müdahale hakkı yoktur.

4) SERBEST ZAMAN NE KADAR SÜREDE KULLANDIRILMALIDIR?

İşverenin talebi ile fazla çalışma yapmış olan işçi, isterse işverene yazılı olarak başvurmak koşuluyla, bu çalışmanın karşılığı olan fazla çalışma ücreti yerine, fazla çalıştığı her birF saat karşılığında bir saat otuz dakikayı altı ay zarfında, iş saatleri içerisinde aralıksız bir şekilde işverenin belirleyeceği zaman diliminde ve ücretinden kesinti yapılmadan serbest zaman olarak kullanma hakkına haizdir. (İşK.m.41/4 ve Fazla Çalışma Yönetmeliği, md.6/1).

İşçiye, tatil ve izin günlerinde serbest zaman verilemez. Ancak bu süre, işçinin talebi ve işverenin belirlediği tarihten itibaren işyerinin çalışma düzeni dikkate alınarak işin ve iş yerinin gereklerine ve işi aksatmayacak şekilde kullandırılmalıdır.

Görüldüğü üzere serbest zaman kullanma hakkı işçinin tasarrufunda iken altı aylık süre içinde kullanılacağı tarihi belirleme yetkisi ise yönetim hakkı çerçevesinde işverene aittir.

İşveren fazla çalışma karşılığı serbest zamanı altı ay içerisinde işçiye kullandırmazsa fazla çalışma ücretini ödemekle yükümlü olur. Bu nedenle işverenin, işçiye serbest zamanı süresi içerisinde kullandırması önem arz etmektedir. Tatil ve izin günlerinde serbest zaman kullandırılması ise yasaktır.

Fazla çalışma ücreti yerine serbest zaman kullanma tercihi işçinin iradesine bağlı olduğundan işçi bu konuda zorlanamaz.

Şayet serbest zaman fazla çalışma tarihinden itibaren altı ay içerisinde kullanılmazsa ya da kullandırılmazsa, İş Kanunu’nun 41. maddesine uygun olarak, her fazla çalışma saati için normal çalışma ücretinin yüzde elli fazlası ile işçiye ödenmesi gerekir.

Fazla çalışma ücretini işçiye ödemeyen, işçiye hak ettiği serbest zamanı altı ay zarfında kullandırmayan işverene, 2025 yılında bu durumdaki her bir işçi için 3.837 TL idari para cezası uygulanmaktadır.

5) SERBEST ZAMAN KULLANIMINDA SGK PRİMİ ÖDENİR Mİ?

4857 sayılı Kanun’un 41.maddesi, İş Kanunu’na İlişkin Fazla Çalışma Yönetmeliği, 5510 sayılı Kanun’un 2020/20 sayılı Genelgesinde, 4/1-a sigortalısının fazla çalışma yapması halinde, fazla çalışma ücreti yerine hak ettiği serbest zamanın altı ay içinde kullandırılması halinde fazla çalışmanın yapıldığı döneme ilişkin herhangi bir prim tahakkuku yapılması yönünde bir düzenleme bulunmamaktadır.

Fakat, serbest zamanın altı aylık süre zarfında kullandırılmaması halinde ise fazla çalışma ücreti üzerinden ilgili döneme ilişkin prim tahakkuku yapılıp geriye dönük idari para cezası, primin geriye dönük gecikme cezası ve zammı ödenmesi söz konusudur.

Kanaatimize göre fazla çalışmanın öncelikli olarak Kanunda belirlendiği şekilde zamlı ücret olarak işçiye ödenmesi asıl olandır. Serbest zaman kullanma hak ve talebi, işçinin iradesi ile gerçekleşmelidir. İşçi, işveren tarafından serbest zaman kullanmaya zorlanmamalıdır.

Sonuç olarak işveren, işçinin talebine karşı serbest zaman kullanma onayı vermiş ise altı ay içerisinde ve belirlediği sürede kullandırması esastır. Aksi takdirde cezai müeyyide ile muhatap olabilir. 

KAYNAKÇA

4857 Sayılı İş Kanunu, Resmi Gazete Tarihi 10.6.2003, Sayı:25134.

İş Kanunu’na İlişkin Çalışma Süreleri Yönetmeliği (Resmî Gazete Tarihi: 06.04.2004, Sayı:25425)

Haluk Hadi SÜMER, İş Hukuku Uygulamaları, Ankara 2019.

Hamdi MOLLAMAHMUTOĞLU, Muhittin ASTARLI, Ulaş BAYSAL, Ankara 2014.

Lütfi İNCİROĞLU, Sorulu-Cevaplı Yeni İş Hukuku Uygulaması, İstanbul 2019.

Müjdat ŞAKAR, Gerekçeli İçtihatlı İş Kanunu Yorumu, Ankara 2006. 

Nuray GÖKÇEK KARACA, Uygulamacılar İçin İşçi ve İşveren Rehberi, Ankara 2014.

Nuri ÇELİK-Nurşen CANİKLİOĞU-Talat CANBOLAT, İş Hukuku, 29. Baskı, İstanbul 2016.

Sarper SÜZEK, İş Hukuku, 13.Baskı, İstanbul 2017.

Uğur OCAK, Feshe Bağlı İşçilik Alacakları, 1.Kitap, Ankara 2015.

04.11.2025

Kaynak: www.MuhasebeTR.com
(Bu makale kaynak göstermeden yayınlanamaz. Kaynak gösterilse dahi, makale aktif link verilerek yayınlanabilir. Kaynak göstermeden ve aktif link vermeden yayınlayanlar hakkında yasal işlem yapılacaktır.)

>> Duyurulardan haberdar olmak için E-Posta Listemize kayıt olun.

>> SGK Teşvikleri (150 Sayfa) Ücretsiz E-Kitap: hemen indir.

>> MuhasebeTR mobil uygulamasını Apple Store 'dan hemen indir.

>> MuhasebeTR mobil uygulamasını Google Play 'den hemen indir.

>> YILIN KAMPANYASI: Muhasebecilere Özel Web Sitesi 1.279 TL + KDV  Ayrıntılar için tıklayın.