Tahir Sarı
Serbest Muhasebeci Mali Müşavir
Bilim Uzmanı
tahireda633263@gmail.com

Muhasebe Mesleğinin Tarihsel Gelişimi

1.       Giriş

Muhasebe mesleği XV. Yüzyıl sonlarına kadar doğal bir süreç izleyerek gelişmiştir. (Demir, 1998). Bu nedenle işletmeler faaliyetleri sırasında karşı karşıya kaldıkları kayıt problemlerini ve ihtiyaçlarını kayıtların akışına bağlı kalarak pratik çözümler arayarak çözmeye çalışmışlardır. Eski mısırda buğday silolarında ortaya çıkan işaret ve semboller muhasebede kullanılan kayıt sistemlerinin yazının icadından önce ortaya çıktığını göstermektedir. Can, (2007), Doğal olarak muhasebe mesleğinin insanlık tarihinin kendisi kadar eski olduğu ortaya çıkmaktadır. Bu nedenle muhasebe mesleğinin tam olarak nerede ortaya çıktığının tespiti yapılamamaktadır. Belirtiler insanlık tarihinde muhasebe sistemlerinin kullanışını paranın icadından önceye, takasla alış veriş yapılan döneme kadar uzadığını göstermektedir.

Muhasebe mesleğinin gelişimi diğer bütün mesleklerin gelişimi gibi çeşitli doğan ve sosyal faktörlere dayanmaktadır. Bugüne gelindiğinde ticari ilişkilerin uluslar arası boyutlara ulaşması nedeniyle muhasebe mesleğinin gelişimi sınırları aşmıştır. Özbirecikli, Pastacıgil, (2009), Dünya çapında gerçekleşen piyasa ekonomisine geçiş, yatırımların artması ve faaliyetlerin daha büyük boyutlara ulaşarak ulusal sınırları aşması nedeniyle muhasebe mesleği de kaçınılmaz olarak bu yayılmadan etkilenmiştir.

2.         Muhasebe Kavramı

Muhasebe kavramı, bir işletmenin sahip olduğu varlıklar ve kaynaklar üzerinde değişim ortaya çıkaran ve mali değer olan parayla ifade edilen bilgileri kayıt, sınıflandırma, özetleme, analiz etme yoluyla yasal kurumlara rapor olarak sistematik bir şekilde sunan sistemin adıdır. Sürmeli, Cemalcılar (2002). Günümüzde kullanılan muhasebe teorisinin başlangıcını oluşturan çift taraflı kayıt sisteminin 1200’lü yıllardan itibaren İtalya’da kullanılmaya başlandığı Floransa kentinde ortaya çıkan kayıtlardan anlaşılmaktadır.

Muhasebe mesleğinin ortaya çıkması ve gelişmesi ile ilgili çok fazla bir çalışmanın bulunmamasına rağmen elde bulunan kaynaklar incelendiğinde muhasebe kavramının ilk olarak Mezopotamya’da Asurlular tarafından kullanılmaya başlandığını belgelemektedir. Gökgöz (2011), Muhasebe kavramı ile ilgili ilk belgelere sırasıyla Asurlular, Sümerliler, Mısırlılar ve Yunanlılarda rastlanmaktadır.

Muhasebe mesleği de diğer tüm meslekler gibi insanlık tarihi süresince toplumun ortaya çıkan ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla tarihsel süreçte gelişme göstermiştir. Uluslar arası ticaretin gelişmesiyle ekonomik dille ifade edilen oranlardaki artış bir kayıt sistemi oluşturulmasını zorunlu kılmıştır. Bu kayıt sistemi de ekonomi tarihinin gelişimine paralel olarak gelişme göstermiştir.

3.         Muhasebe Kavramının Tarihsel Gelişimi

Muhasebe kavramının ortaya çıkışı ile ilgili yapılan araştırmalarda genellikle muhasebe mesleğinin gelişimi daha önceden de değinildiği gibi ekonomi biliminin gelişimine paralel olarak yaşanmıştır. Toplumsal ihtiyaçlardan ortaya çıkan ekonomi bilimi gibi muhasebe kavramı da toplumu oluşturan devlet, inanç, hukuk, ve bilimsel gelişmeler ışığında ortaya çıkmıştır.

3.1       Devlet

Devlet kurumu kavramı yerleşik yaşama geçilen ilk günden bugüne var olmuştur. Geçmişten bugüne büyük medeniyet kurmuş olan devletlerin başta ekonomi olmak üzere güçlü alt kurumlarının olduğu bilinmektedir. Refah seviyesi yüksek toplumlarda birlik ve dayanışma ruhunun çok güçlü olduğu tarihi kaynaklardan okunmaktadır. Günümüzde de güçlü bir toplumsal yapının inşası için devletlerin kendi toplumlarına hizmeti ulaştırma hususunda önemli etken vergi düzenlemelerinin kanunla güçlendirilmiş olduğu açıktır.

Verginin tanımına bakıldığında; Türkçe Sözlük (2012), “kamu hizmetlerine harcanmak üzere devletin, yerel yönetimlerin yasalara göre doğrudan doğruya ya da kimi maddelerin, hizmetlerin fiyatları üstüne ekleyerek dolaylı yoldan yurttaşlardan topladığı para.” İfade edilmektedir. Tanıma bakıldığında halktan devlet adına toplanan paraların yeniden halka hizmet olarak götürülmesi zorunluluğu ortaya çıkmaktadır. Burada önem arz eden husus ise şeffaflıktır. Şeffaflığın sağlanması için de toplanan paraların kayıtlarının tutulması, mali tablolara aktarılması, daha sonra hizmet olarak halka götürülmesinde çok güçlü bir muhasebe kayıt sisteminin kullanılmasının zorunluluğu anlaşılmaktadır.

Her ne kadar ülkemizde uygulanan vergi düzenlemeleri ile muhasebe kayıtları arasında farklılıklar olduğu göze çarpsa da muhasebe kriterleri ile vergi kriterlerinin uyuşma zorunluluğunun ifadesi uluslar arası alanda her daim dile getirilmektedir. Bu ikilem, muhasebe kayıt sistemlerinin devletlerin vergi toplama hususunda ne denli önemli olduğunu ortaya çıkarmaktadır.

Dinç (2007), muhasebe kavramı ve vergi kavramı birlikte incelendiğinde sorunlu bir ilişki durumu ortaya çıkmaktadır. Uluslar arası muhasebe standartları gereği mali tabloların muhasebe kayıt sistemine uygun düzenlenmesi zorunluluğu Türkiye’de uygulanan vergi dışı gelirler ve kanunen kabul edilmeyen giderler geçici farkların ortaya çıkmasına neden olmaktadır.

3.2      İnanç

Din, www.wikipedia.org, genellikle kişinin doğaüstü, manevi durumlarıyla ilişkilendirdiği, çeşitli ibadetler ile ahlak ve dünya görüşünü kutsal sayılan metinlerle oluşturduğu kültürel bir inanç sistemidir. Tanımdan yola çıkılarak ahlak unsurunun devreye girdiği düşünülürse dinin toplum üzerinde hayatın her alanına etkisi ortaya çıkacaktır. Ekonominin toplumsal bir etkileşim olduğu düşünüldüğünde de dinlerin muhasebe üzerinde etkisi kaçınılmaz olacaktır. Özellikle yunan metinlerinin çevrilmesiyle İslam medeniyetinde inanılmaz ölçüde gelişmeler yaşanmıştır. Hiçşaşmaz (1956), 800’lü yıllarda ortaya çıkan muhasebeye dair belgeler cari hesap, envanter cetveli ve hesap özetleriyle uyuşmaktadır.

Kutsal kitaplarda borç, alacak meselelerinde konunun hassasiyetine binaen durumun şahitler huzurun kayıt altına alınması önemli derecede beyan edilmektedir. İslam dininin şeriat (hukuk) dini olduğu düşünüldüğünde bu duruma daha çok hassasiyet gösterildiği ortaya çıkmaktadır. Bakara suresinde borç-alacak, alım-satım ve diğer ticari meselelerin kayıt altına alınması meselesi üzerine detaylı açıklama yapılmaktadır.

“Ey iman edenler! Birbirinize belirli bir süreye kadar borç verdiğiniz zaman onu yazın     (senet yapın). Aranızda bir kâtip onu adaletle yazsın. Ve kâtip, Allah'ın kendisine           öğrettiği gibi yazmaktan çekinmesin, aynı şekilde yazsın. Üzerinde hak bulunan   (borçlu) da yazdırsın. Ve Rabbi olan Allah'a karşı takva sahibi olsun (ve emirlerinden         sakınsın) ve ondan bir şey eksiltmesin. Fakat, eğer üzerinde hak olan (borçlu) olan             kişi, sefih (aklı ermeyen) veya zayıf (küçük, güçsüz) ise veya kendisi onu (söyleyip)             yazdıramayacak bir durumda ise o taktirde velîsi onu adaletle yazdırsın. Ve         erkeklerinizden iki kişiyi şahit tutun. Fakat eğer iki erkek bulunamıyorsa, o zaman şahitlerden razı olacağınız bir erkek ve iki kadını (şahit) tutun ki, ikisinden biri unutursa o taktirde, diğeri ona hatırlatır. Şahitler çağrıldıkları zaman (şahitlikten)     kaçınmasınlar. Borç büyük olsun, küçük olsun vadesine kadar onu yazmaktan      usanmayın. İşte bu, Allah'ın katında en adil ve şahitlik için en sağlam, şüphe    etmemeniz için en yakın olandır. Ancak aranızda devretmeye hazır olan peşin bir      ticaret (alım-satım) ise o zaman bunu yazmamanızdan dolayı sizin üzerinize bir günah     yoktur. Alım-satım yaptığınız zaman da şahit tutun. Kâtibe (yazıcıya) ve şahitlere bir             zarar verilmesin. Eğer bunu yaparsanız (bir zarar verirseniz), bundan sonra o mutlaka       sizin için bir fısk olur. Allah'a karşı takva sahibi olun. Allah size öğretiyor. Ve Allah,    her şeyi en iyi bilendir.” (www.kuranmealleri.net)

3.3       Hukuk ve Bilimsel Gelişmeler

Toplumsal düzenin olmazlarından olan bir arada yaşamanın kurallarını inşa eden hukuk kavramı, Türk Dil Kurumu Sözlüğünde; (www.tdk.gov.tr), “Toplumu düzenleyen ve devletin yaptırım gücünü belirleyen yasaların bütünüdür.” diye tanımlanır. Diğer toplumsal alanlarda olduğu gibi ticaret hayatını düzenlemek amacıyla da devlet otoriteleri tarafından ticaret hukuku kavramı geliştirilmiştir.

Özellikle ticari hukuk davalarında mahkemelerin karar vermeden önce kayıt altına alınmış ticari belgelerin incelenmesi muhasebe kavramının hukukta da ne kadar önemli olduğunu ortaya koymaktadır.  Muhasebe belgelerine mahkeme heyeti tarafından başvurulması hukuk tarihinde yeni bir durum değildir. Hukuk denilince akla ilk gelen medeniyet Roma Medeniyetidir. Roma Medeniyetinin kuşkusuz ciddiye alınacak tek filozofu da Çiçero’dur. Çiçero filozof olmasının yanında çok iyi bir bürokrat ve hukuk adamıdır. Çiçero’nun bir davada müvekkiline iftira atan ticaret erbabına karşı şu şekilde ithamda bulunmuştur. Erkural’dan aktaran Gökgöz (1991), müvekkilimi dava eden bu şahıs, iddia ettiği miktarın defteri kebire kaydetmediğini ancak elle bir kağıda yazdığını söylemiştir. Eğer gerçek böyle olsaydı defteri kebirin tutmanın ne önemi kalacaktır. Basit bir kağıda yazmanın güvenilir olmaması sebebiyle defteri kebir kayıtları önem arz etmektedir.

Toplumun her alanında yaşadığı gelişmeye etkisini gösteren bilimsel gelişmeler, muhasebe alanında da oldukça etkili olmaktadır. Sanayi devrimiyle birlikte uluslar arası rekabet artmış ulus ötesi şirketler daha iyi rekabet adına maliyetleri düşürme yoluna gitmişlerdir. Bu gelişme özellikle maliyet muhasebesinin gelişimine neden olmuştur. Maliyetleme sistemlerinin gelişimi de bu evreden sonra olmuştur. Bilgisayar teknolojilerindeki gelişmelerde muhasebe kayıtlarında zaman tasarrufu açısından önemli derecede kolaylık sağlanmasına yol açmıştır.

Sonuç

Muhasebe kavramı toplumların günlük ticari ilişkilerinin ortaya çıkardığı zorunluluktan peyda olmaktadır. İnsanlık tarihinin gelişimine paralel olarak gelişen ticari hayat da din, devlet, hukuk, bilimsel gelişmeler gibi faktörlerden etkilenmiştir. Ticari ilişkilerin gelişmesi ticari büyümeyi ortaya çıkarmış bu büyüme de ortaya çıkabilecek karışıklıkları önlemek amacıyla muhasebenin doğuşuna neden olmuştur.

Toplumu dizayn eden kurumların en başında gelen devlet, istikrarın sağlanması amacıyla halk nezdinde ortaya çıkabilecek olan gelir düzensizliklerini önlemekle mükelleftir. Bunu gerçekleştirmek adına devletler vergi toplarlar. Vergilerin toplanmasında ve dağıtılmasında kayıt sisteminin kullanılması muhasebe sistemi ile mümkün olmaktadır. Bilimsel gelişmeler ışığında bilgisayar ve teknoloji alanında da çok büyük gelişmeler olmuş muhasebe bilimi de bu gelişmelerden üzerine düşen payı almıştır.

KAYNAKLAR

Can, A. V. (2007), “Luca Pacioli Muhasebenin Babası mıdır?”, Akademik Bakış, Uluslar arası Hakemli Sosyal Bilimler Dergisi, (12), https://www.acarindex.com/dosyalar/makale/acarindex-1423868330.pdf, 23.06.2022 tarihinde erişilmiştir.

Bakara Suresi, https://www.kuranmealleri.net/bakara-suresi/282.ayet/edip-yuksel-meali, 01.08.2022 tarihinde erişilmiştir.

Demir, A. (1998), Tek Düzen Muhasebe Sistemi, Çağdaş Yayınları, İstanbul, 4. Baskı

            Dinç, E. (2007), “Muhasebe ve Vergi Kuralları Arasındaki İlişki ve Gelir Vergileri (TMS 12) Standardının Muhasebe Uygulamalarına Etkisi” Erciyes Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, (28), 2007, 24

Gökgöz, A. (2011), “Tarihsel Perspektifte Muhasebenin Doğuşunu Ve Gelişimini Etkileyen Faktörler”  Yalova Sosyal Bilimler Dergisi, (8), https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/800150, 12.07.2022 tarihinde erişilmiştir.

Hiçşaşmaz, M. (1956), “Muhasebe Tekniğinin Tarihi Tekamülünde Bir Merhale: Basit Usul, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 11 (3), https://dergipark.org.tr/tr/pub/ausbf/issue/3194/44457, 19.07.2022 tarihinde erişilmiştir.

Özbirecikli, M. & Pastacıgil A. (2009). “Türkiye’de Muhasebeci Eğitiminin Gelişim Süreci: IFAC Standartları ile Mukayeseli Bir İnceleme”, The Journal of Accountind and Finance, 41(82), 3. https://dergipark.org.tr/en/pub/mufad/issue/35617/395804 adresinden 17.05.2022 tarihinde erişilmiştir.

Sürmeli, F. Ö. Cemalcılar. (2002), “Genel Muhasebe”, Anadolu Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi Yayınları, Yayın No:718. Eskişehir.

Türkçe Sözlük, (2012), “Vergi Nedir?” Türk Dil Kurumu, S 876

Wikipedia  (2022), “Din Nedir?” https://tr.wikipedia.org/wiki/Din

19.08.2022

Kaynak: www.MuhasebeTR.com
(Bu makale kaynak göstermeden yayınlanamaz. Kaynak gösterilse dahi, makale aktif link verilerek yayınlanabilir. Kaynak göstermeden ve aktif link vermeden yayınlayanlar hakkında yasal işlem yapılacaktır.)

>> Duyurulardan haberdar olmak için E-Posta Listemize kayıt olun.

>> Uygulamalı Enflasyon Muhasebesi (171 Sayfa) Ücretsiz E-Kitap: hemen indir.

>> SGK Teşvikleri (156 Sayfa) Ücretsiz E-Kitap: hemen indir.

>> MuhasebeTR mobil uygulamasını Apple Store 'dan hemen indir.

>> MuhasebeTR mobil uygulamasını Google Play 'den hemen indir.