Selçuk Gülten
Serbest Muhasebeci Mali Müşavir
Bağımsız Denetçi
Bilim Uzmanı
selcukgulten2@hotmail.com

İç Kontrol Sistemi ve Muhasebe Bilgilerinin Kalitesi

Şirketlerin mali tablolarını, finansal durumuna ilişkin bilgileri paydaşlarına sağlıklı bir şekilde sunması günümüzün en önemli problemleri arasında yer almaktadır. Şirketin içerisinde bulunan kontrol mekanizmaları, faaliyetlerin yürütülmesi noktasında gerçekleştirilen prosedürler, bir nevi oto kontrol olanağı sağlayarak mali tablolardaki hata ve hileleri önlemektedir. İç Kontrol, şirketten şirkete değişen ve bir dizi şirket içi prosedür, kontrol faaliyeti ve diğer iç faktörler tarafından belirlenen bileşenlerden oluşur. İç kontrol dinamik bir süreç olup, değişen ihtiyaçlara göre tekrar düzenlenmesi gerekmektedir.

İç kontrol sisteminin iyi tanımlanması, planlanması ve uygulanması işletmenin başarılı bir süreç yürütmesine katkı sağlayacaktır. Bu amaçla, her durumda dikkate alınması gereken yönergeleri ve temel parametreleri tanımlayan çeşitli çeşitli iç kontrol modelleri ve çerçeveleri bulunmaktadır. Denetim, özellikle yüksek pratik uygulamaya sahip bir konudur ve sürekli değişen ekonomik koşullarla bir araya geldiğinde, birçok düzenleyici kurumu, alandaki profesyonellere istikrarlı ve güvenilir bir rehberlik sağlamak için kılavuzlar, rehberler, standartlar içeren çerçeveler oluşturmaya yöneltmiştir. Ancak iç kontrol muhasebe bilgilerinin kaliteli bir şekilde paydaşlara sunumu noktasında büyük önem arz etmektedir.

Finansal raporlar veya finansal tablolar, ilgili taraflara bilgi sağlamak amacıyla işletmeler tarafından düzenli aralıklarla hazırlanır. İşletme varlıklarını, kaynaklarını, fonlarının dağılımını, borçlanma yapısını ve finansal sonuçlarını sunarlar. Ekonomik kararların yanlış alınması kaynakların israf olmasına yol açabilir. Ekonomik kararların alınması için sunulan finansal tablolardaki finansal bilginin kalitesinin yüksek olması gerekmektedir. Finansal tabloların geliştirilmesinin temel nedeni, rasyonel karar almaya katkıda bulunabilecek bilgilerin sağlanmasıdır. Yatırımcılar, tedarikçiler, devlet gibi toplumun içerisinde yer alan çeşitli paydaşlar, çıkarlarına göre karar almaya çalışırlar ve bu nedenle yanlış karar alma riskini azaltmak için geçerli, zamanında ve kaliteli bilgilere sahip olmak isterler.

1.FİNANSAL BİLGİLERİN KALİTESİ

Finansal bilgilerin paydaşlar için yararlı olması için tarafsız bir şekilde hazırlanması, hata veya hile içermemesi gerekir. Finansal tablolarda kalite paydaşların beklentileriyle de ilgilidir. Finansal tablolar, paydaşların karar almalarına yardımcı olacak bilgileri içeriyorsa, kısaca beklentileri karşılayabiliyorsa kaliteli olarak kabul edilebilir. Finansal tablo kullanıcılarının beklentilerinin farklı olması beklenen bir durumdur. Bu nedenle, finansal tabloların kalitesi bazen nakit akışlarına ilişkin bilgilerin doğruluğu olarak tanımlanabilirken, bazıları için şirketin finansal durumunun gerçek temsil derecesinin bir göstergesidir.

Finansal bilgilerin kalitesinde ikinci bir unsur ise finansal tablo kullanıcılarının (paydaşların) korunmasına yöneliktir. Finansal tablo kullanıcılarının beklentilerinin karşılanması kadar, finansal tablolarda yer alan bilgilerin doğruluğu, gerçekliği, manipülasyon, hata veya hile içermemesi de önemlidir. Yatırımcıların alacakları yatırım kararlarının doğruluğu noktasında finansal tablo bilgilerinin sağlıklı olması da kritik değerdedir.

Finansal tabloların ilgililik özelliği taşıması beklenir. İlgililik, finansal bilginin ilk temel özelliğidir. Finansal bilgi ilgililikle ayırt edildiğinde, paydaşlar için yararlı olabilir. İlgililik özelliği, finansal bilginin ekonomik kararlarla bağlantılı olmasını gerektirir, aksi halde faydası sınırlı kalacaktır. Finansal bilgi, kullanıcıların gelecekteki sonuçları tahmin etmelerine ve belirsizliklerle başa çıkmalarına yardımcı olmak için öngörücü bir değere sahip olmalıdır. Ayrıca kullanıcıların önceki tahminleri ve değerlendirmeleri kontrol etmelerine ve doğrulamalarına yardımcı oluyorsa ilgili bir finansal bilgi söz konusudur.  Bazen finansal bilgi kullanıcıları mali tabloların kalitesinden çok, o mali tablolardan yararlanarak aldıkları finansal kararların getirisine odaklanmaktadırlar.

Finansal tablolar esasen ekonomik işlemleri ve finansal bilgileri hesaplar, rakamlar kullanarak ifade eder. Finansal tablo kullanıcılarına faydalı olabilmesi için, finansal bilgiler mali tablolarda yalnızca ilgili olmakla kalmamalı, aynı zamanda ekonomik gerçekleri doğru bir şekilde sunmalıdır. Dolayısıyla gerçekçi sunum, bir ekonomik olayın yalnızca yasal biçimini değil, özünü sunmak anlamına gelir. Adil sunum, eksiksiz sunum, tarafsızlık, doğrulanabilirlik, hata, hile ve eksikliklerin olmamasıyla elde edilir.

Finansal tablolarda yer alan finansal bilgiler, tarafsız sunum "anlaşılabilirlik" yoluyla geliştirilmelidir. Finansal bilgilerin açık ve özlü bir şekilde sınıflandırılması ve sunulması, bunları anlaşılır hale getirir. Bazı finansal işlemler doğası gereği özellikle karmaşıktır ve kolayca anlaşılmaz. Genel kabul görmüş muhasebe ilke ve standartlarına uygun olarak finansal raporlama çerçevesine uygun sunum, anlaşılabilirlik özelliğini arttıracaktır.

Finansal tabloların kaliteli olması için bir diğer özellik karşılaştırılabilirliktir. Bu özelliğin geçerli olabilmesi için muhasebe politikalarının, tahminlerinin ve yöntemlerinin sürekli olarak değiştirilmemesi beklenir. Bu değişikliklerin yapılmasının zorunlu olduğu hallerde etki ve sonuçlarının detaylı olarak raporlanması gerekir.

Finansal bilgilerin kaliteli olabilmesi için finansal bilgi kullanıcılarına zamanında sunulması önemlidir. Zamanında sunulma, finansal bilgilerin karar vericilere zamanında karar almalarına imkan verebilecek, uygun sürelerde raporlanması anlamına gelmektedir. Finansal bilginin zamanında, ilgili, karşılaştırılabilir, tarafsız olarak sunulması kalitenin artması noktasında öne çıkmaktadır. Bir finansal bilgi, bir finansal tablo manipülasyona ne kadar açıksa, kalite o kadar düşük olacaktır.

2.FİNANSAL BİLGİ KALİTESİ ÖLÇÜM YOLLARI

Finansal raporların kalitesini değerlendirmek için, aşağıdaki kategorilere gruplandırılabilen çeşitli yaklaşımlar geliştirilmiştir (VanBeest, vd., 2009):

- Tahakkuk modelleri

- Değer alaka modelleri

- Finansal raporların belirli unsurlarını esas alan yöntemler

- Nitel özellikleri işlevsel hale getiren yöntemler

Bu modellerin bazılarını örneğin tahakkuk modellerini, sınırlı bir şekilde inceleyecek olursak, finansal bilginin kalitesinin ölçümü üzerinde fikir sahibi olabiliriz.

2.1.Tahakkuk Modelleri

Tahakkuk modellerinin esasında kazanç ölçümünün kalitesi yer almaktadır. Başka bir deyişle, tahakkuk modelleri kullanılan muhasebe yöntemleri ve ilgili mevzuat göz önüne alındığında, kazanç manipülasyonunun derecesini belirlemeye odaklanır. Tahakkuk muhasebesi işletmeye esneklik sağlamaktadır. Bu esneklik, kazançları kolayca manipüle etmeye uygun bir ortam meydana getirmektedir. En sık kullanılan tahakkuk modelleri şu şekildedir:

2.1.1.Healy Modeli

1985 yılında öne sürülen modelde Healy (1985), şirketlerin finansal tablolarında, yukarı doğru (artmış kazançların sunumu) veya aşağı doğru (azalmış kazançların sunumu) bir miktar kazanç manipülasyonu olduğunu varsaymaktadır. Model şu şekildedir:

NDA = Tahmini Manipüle Edilemeyen Tahakkuklar

TA = Toplam Tahakkuk

T = 1, 2, 3, … t, tahmin dönemine ilişkin yıllara ait yıllık kayıt

t = Çalışma döneminin bir yılına ilişkin yıllık kayıt

Finansal bilgi raporlaması içerisinde manipüle edilen kısım tespit edildikten sonra, Healy modeli ile kalite hesaplanabilir.

2.1.2.DeAngelo Modeli

DeAngelo 1986 yılında farklılaştırılmamış tahakkukların rastgele bir dağılımı takip ettiği durumlarda kullanılan önceki modelin bir varyasyonunu geliştirdi. Model, aşağıdaki şekilde formülleştirilebilir:

𝐍𝐃𝐀t = 𝚻𝚨t-𝟏

NDA = Tahmini Manipüle Edilemeyen Tahakkuklar

TA = Toplam Tahakkuk

t = Çalışma periyodu (olay periyodu)

Finansal bilgi raporlaması içerisinde bir önceki dönemde manipüle edilen kısım tespit edildikten sonra, DeAngelo modeli ile kalite hesaplanabilir.

Kuşkusuz bu modeller, matematiksel ve istatistiksel formüller rakamsal olarak finansal bilginin kalitesinin ölçümlenmesine yardımcı olabilirler. Bu matematiksel ve istatistiksel yaklaşımların başlıca avantajı, finansal tablolardan veri toplanmasına dayandığından, modellerin kullanımının kolay olmasıdır. Öte yandan, başlıca dezavantajları ise, belirli verileri kullanmaları, dolayısıyla finansal raporlarda sunulduğu şekliyle şirketin genel resmine atıfta bulunmamalarıdır (VanBeest, vd., 2009).

3.FİNANSAL BİLGİNİN KALİTE SORUNLARI

Her mali tablo temsil ettiği işletme hakkında önemli bir öyküyü anlatmaktadır. Öykünün inandırıcılığı finansal bilginin kalitesinin ölçümüne benzemektedir. 10 yıl üst üste zarar ettiği beyan edilen bir işletmenin mali tablolarındaki bilgiler incelendiğinde herhangi bir sorun tespit edilemese bile, Vergi Usul Kanunu tabiriyle “iktisadi teknik icaplara uymayan, normal ve mutad olmayan” bir durum söz konusudur. Sürekli kar elde etmesine rağmen herhangi bir yatırımı olmamasına rağmen yoğun kredi kullanımı bulunan işletme içinde benzeri bir durum bulunmaktadır.

Finansal bilgi sistemlerinin rollerini yerine getirebilmeleri için aşağıdaki özelliklerle ayırt edilmeleri gerekir (Hope, 2003):

-Sağlanan finansal bilgilerin yeterli ve zamanında olması gerekir.

-Finansal bilgiler, kullanıcılar tarafından anlaşılabilir raporlar ve açıklamalar içermelidir.

-Finansal bilgiler finansal karar alıcıları etkileme yeteneğine sahip olmalıdır.

Bir finansal bilgi sisteminin gelişimi, ekonomik varlıkların faaliyet gösterdiği finansal ortam, yönetim tarzı ve bir ülkede hakim olan sosyal, politik ve kültürel unsurlar dahil olmak üzere çeşitli faktörlerden etkilenir. Finansal tabloların kullanıcıları ve karar vericiler, ülkede üretilen finansal bilgilerin kalitesinden ve miktarından doğrudan veya dolaylı olarak etkilenirler. Finansal tablonun anlattığı öykü finansal raporların kalitesinin özelliklerinin hem finansal hem de finansal olmayan boyutları açısından önemlidir. Finansal tablo kullanıcıları ve karar vericiler çeşitli finansal tablo analiz teknikleri ile değerlendirmeler yaptıklarında bile öyküye odaklanacaklardır. Finansal tablolarda sunulan öykü, hikaye, anlatılan durum ne kadar inandırıcı ise finansal bilginin o kadar kaliteli olduğu düşünülecektir.

Finansal bilgilerin kalitesini etkileyen mevzuat sınırlamaları, muhasebe standartları, kayıt dışı ekonomi, çeşitli anlayış farklılıkları bulunabilir. Mali tabloların içerisindeki sayıların ötesinde ifade edilen anlam, finansal tablo kullanıcıları için çok daha fazla değer taşıyabilir. Mali tablolar, finansal raporlar içerisinde ifade edilen öykü, içerisinde var olan manipülasyon durumlarını da en iyi kendisi gösterecektir. Mali tabloların hazırlanmasında, sunulmasında, iç denetiminin yapılmasında, iç kontrol sistemi değerlendirmelerinde ve bağımsız denetiminde şekilsel içeriklerin yanısıra esasa odaklanmak finansal bilginin kalitesini arttıracaktır. Mali tablo veya finansal rapor hazırlandıktan sonra baştan sona ne anlatıyor acaba diye sorgulamak, gözden geçirmek hata ve hilelerin önlenmesi noktasında kıymetlidir.

KAYNAKLAR

DeAngelo, L., 1986. Muhasebe rakamları piyasa değerlemesi ikameleri olarak: Kamu hissedarlarının yönetim tarafından satın alınması üzerine bir çalışma. Muhasebe İncelemesi, Sayı 61, s. 400-420.

Healy, P., 1985. Prim planlarının muhasebe kararları üzerindeki etkisi. Muhasebe ve Ekonomi Dergisi , Sayı 7, s. 85-107.

Hope, O., 2003. Açıklama uygulamaları, muhasebe standartlarının uygulanması ve analistlerin tahmin doğruluğu: uluslararası bir çalışma. Muhasebe Araştırmaları Dergisi, 41(2), s. 235-272.

VanBeest, F., Braam, G. ve Boelens, S., 2009. Finansal Raporlamanın Kalitesi: Nitel özelliklerin ölçülmesi, Nijmegen, Hollanda: Nice Çalışma Belgesi 09-108.

04.08.2025

Kaynak: www.MuhasebeTR.com
(Bu makale kaynak göstermeden yayınlanamaz. Kaynak gösterilse dahi, makale aktif link verilerek yayınlanabilir. Kaynak göstermeden ve aktif link vermeden yayınlayanlar hakkında yasal işlem yapılacaktır.)

>> Duyurulardan haberdar olmak için E-Posta Listemize kayıt olun.

>> SGK Teşvikleri (150 Sayfa) Ücretsiz E-Kitap: hemen indir.

>> MuhasebeTR mobil uygulamasını Apple Store 'dan hemen indir.

>> MuhasebeTR mobil uygulamasını Google Play 'den hemen indir.

>> YILIN KAMPANYASI: Muhasebecilere Özel Web Sitesi 1.249 TL + KDV  Ayrıntılar için tıklayın.