Harun Açıkgöz
Serbest Muhasebeci Mali Müşavir
Bağımsız Denetçi
info@vizyonersmmm.com.tr

Fayda/Maliyet Analizi: Projelerde Doğru Karar Vermenin Anahtarı

Giriş

Hayatta ve iş dünyasında sık sık kararlar veririz. Hangi projeye yatırım yapmalı, hangi makineyi satın almalı, nasıl daha verimli çalışabiliriz. Bu tür kararları verirken sadece parayı değil, zaman, emek ve uzun vadeli etkileri de hesaba katmamız gerekir.

Ekonominin ve finansın temel konularından birisi de fayda – maliyet analizidir. Genellikle bir yatırım yapılması söz konusu olduğunda bu analize başvurulur. En basit tanımıyla yapılması düşünülen bir yatırımın maliyetiyle o yatırımdan elde edilecek faydanın ölçülmesi ve birbiriyle karşılaştırılması esasına dayanır.

Fayda/Maliyet Analizi Nedir?

Fayda-maliyet analizi, çeşitli yatırım alternatifleri arasında ekonomik açıdan en yüksek getiriyi sağlayanı belirlemek amacıyla; yatırımların gerektirdiği tüm maliyetlerin ve sağlayacakları tüm faydaların parasal değerlerle ifade edilip sistematik bir şekilde karşılaştırılması ve bu alternatifler arasından en uygun olanın seçilmesi süreci olarak tanımlanabilir.

Fayda-maliyet analizi kavramının teorik temelleri, 1844 yılında Fransız mühendis ve ekonomist Jules Dupuit tarafından, özellikle faydanın ölçülmesi ve tüketici artığı kavramlarının geliştirilmesiyle atılmıştır. Daha sonraki yıllarda 19. yüzyıl Fransız ekonomistleri önemli katkılar sağlamış, sosyal gelişim boyutunda ise İtalyan sosyal bilimciler, özellikle Vilfredo Pareto, öne çıkmıştır. 1940’lı yıllarda Nicholas Kaldor ve Sir John Hicks’in katkıları da fayda-maliyet analizinin gelişiminde önemli bir rol oynamıştır.

Başlangıçta yalnızca doğal kaynak projelerinde kullanılan fayda-maliyet analizi, zamanla gelişerek kamu ve özel sektörde, fayda ve maliyetlerin parasal olarak ifade edilebildiği her türlü yatırım ve projede uygulanabilir hale gelmiştir. Bir başka deyişle; bir projenin ya da faaliyetin maliyetine karşılık ne kadar getiri sağladığını görmek için kullanılan bir yöntemdir. Ayrıca bu yöntem, bir hedefe ulaşmanın en ucuz yolunu bulmada veya mevcut bütçeyle en fazla değeri yaratmanın yollarını belirlemede de kullanılabilir.

Hem yazalım hem düşünelim!

Diyelim ki iki yıl sürecek bir yatırımla kendinize ait bir arsa üzerinde 100 milyon liraya mal olacak bir üretim birimi kuracaksınız ve bu yatırım sonucunda ortaya çıkacak üretim biriminden elde edeceğiniz ürünlerin satışından yılda 25 milyon lira kâr elde edeceksiniz. Bu durumda yatırımınız (kuruluş için geçen iki yıl dâhil) 6 yılda kendini amorti etmiş olacak ve beşinci yıldan itibaren elde edeceğiniz kâr size kalacak. Bu durumda bu yatırım ilk bakışta kazançlı görünür. Ne var ki bu basit hesabı biraz derinleştirmek gerekir. Her şeyden önce maliyetlere size ait olan arsanın kiraya verilmesi halinde ne kadar kira geliri getireceğini katmak gerekir. Çünkü sonuçta o arsayı bu yatırımda kullanarak olası bir kira gelirinden vazgeçmiş olursunuz. Ayrıca harcadığınız 100 milyon lirayı bankaya yatırsaydınız ne kadar faiz geliri elde ederdiniz onu da işin içine katmak gerekir.

Maliyeti ölçmek kolaydır. Yukarıda değindiğimiz unsurlara vergileri, sigorta primlerini, işçilik ücretlerini, üretimde kullanılacak hammadde ve ara madde bedellerini de katıp hepsini yıllara göre yayılı olarak hesaplarsak karşımıza maliyet hesabı çıkar. Buna karşılık faydayı ölçmek o kadar kolay değildir. Eğer maddi üretim yapacak bir tesis projesi söz konusuysa bu tesisten elde edilecek üretim ve gelir bize faydayı maddi olarak gösterir. Buna karşılık sosyal amaçlı yatırımlarda fayda öyle kolay ölçülemez. Bir sitede ya da semte bir açık hava parkı ve çocuk parkı yapılacaksa bu projenin maliyetini hesaplamak kolay olsa da faydasını maddi olarak ölçmek mümkün olmaz. O parktan yararlanacak insanların, oyun oynayacak çocukların elde edeceği fayda ya da semtin hava kirliliğini azaltacak ağaçların getireceği katkıyı maddi olarak ölçmek ve maliyetle karşılaştırmak pek mümkün olmaz.

Fayda/Maliyet Analizinin Amaçları

Peki bu analiz ne işe yarar? Temel amaçlarına şöyle bir göz atalım:

• Verimliliği artırmak
• Maliyetleri düşürmek
• Harcanan her birim kaynağın kaç kat getiri sağladığını görmek
• Projeler arasında öncelik sıralaması yapmak
• Yatırım yapılacak projeyi netleştirmek
• Kârlılığı artırmak

Fayda/Maliyet Analizinin Kuruluşlara Yararları

Bu yöntemi kullanan şirketler ve kurumlar pek çok avantaj elde eder. Örneğin:

• Verimlilikte gözle görülür artış sağlar
• Gereksiz maliyetlerden kaçınmaya yardımcı olur
• Getirilerin ne kadar fazla olduğunu gösterir
• Projeler arasında hangi sırayla ilerleneceğine ışık tutar
• Yatırımlarda daha net ve bilinçli kararlar alınmasını sağlar
• Kâr marjının yükselmesine katkıda bulunur

Neden Fayda/Maliyet Analizi Yapılır?

İşletmelerde alınan kararların arkasında mutlaka ekonomik bir gerekçe olması beklenir. Fayda/Maliyet Analizi de bu noktada basit ama etkili bir araçtır. İki ana nedenden dolayı uygulanır:

1. Alternatifler arasından en uygununu seçmek:
   Örneğin; makine seçimi, hammadde tercihi, malzeme tedarik yöntemi, dağıtım kanalı, üretme ya da satın alma seçenekleri, kiralama veya satın alma kararı gibi.
2. Bağımsız projeleri değerlendirmek ve sıralamak:
   Örneğin; maliyet düşürme projeleri, kaliteyi artırma girişimleri, otomasyon veya süreç geliştirme projeleri.

Burada önemli bir detay var: Maliyetler genellikle bir kerelik (örneğin yatırım bedeli), getiriler ise sürekli olabilir (örneğin her yıl sağlanan tasarruf). Böyle durumlarda, yatırımın yıllık maliyeti hesaplanır ve bu yıllık değerle fayda karşılaştırılır. Fayda/maliyet oranı yüksek olan seçenek öne çıkar. Eğer projeler bağımsızsa ve oranları 1.0’ın üstündeyse, bunlar belli bir öncelik sırasına göre uygulanabilir.

Fayda/Maliyet Analizi Nasıl Yapılır?

Analizin nasıl yapılacağına gelirsek, süreç genel olarak şu adımlardan oluşur:

• Analizin yapılacağı dönemi belirlemek
• Bütün maliyet ve fayda kalemlerini belirlemek (beyin fırtınası burada işe yarar)
• Maliyet ve fayda unsurlarını birbirinden ayırmak
• Her bir kalemi değerlendirip parasal bir karşılık belirlemek
• Tüm maliyet ve tüm faydaları toplamak ve oranlamak

Sonuç

Fayda/Maliyet Analizi hem büyük şirketlerde hem de küçük işletmelerde doğru kararlar almak için önemli bir araçtır ve çoğumuz bu analizi yapar ama farkında olmayız.

Aile bütçenizde bile örneğin yeni bir TV aldığımızda ona vereceğimiz para ile aynı maliyet ile yapmaktan vazgeçtiğimiz diğer şeyleri düşünürüz hep. Doğru kullanıldığında sadece kârınızı değil, zaman ve kaynak kullanımınızı da optimize eder. Projelerde başarı şansını artırmak isteyen herkesin bu yöntemi göz önünde bulundurması gerekir. Özellikle kamu yatırımları ya da işleri yapılırken asıl dikkat edilmesi gereken konu alternatif maliyet (tercih maliyeti, vazgeçme maliyeti) denilen maliyet kavramıdır. Günümüzde sadece kamuda değil aile bütçesinde, işletme bütçesinde hatta site ya da apartman yönetiminde dahi maliyet, muhasebe açısından yapılan işin mal oluş bedelidir. Konu ekonomiye gelince ortaya bir de alternatif maliyet çıkar.  

Bu kavramı en basit şekilde açıklamak için bir soru sorabiliriz: Eğer bu işi yapmasaydık aynı maliyetle neler yapabilirdik?

KAYNAKÇA:

• www.mahfiegilmez.com
• İleri Maliyet Düşürme Teknikleri / İbrahim SEVİNDİRİCİ

12.05.2025

Kaynak: www.MuhasebeTR.com
(Bu makale kaynak göstermeden yayınlanamaz. Kaynak gösterilse dahi, makale aktif link verilerek yayınlanabilir. Kaynak göstermeden ve aktif link vermeden yayınlayanlar hakkında yasal işlem yapılacaktır.)

>> Duyurulardan haberdar olmak için E-Posta Listemize kayıt olun.

>> SGK Teşvikleri (150 Sayfa) Ücretsiz E-Kitap: hemen indir.

>> MuhasebeTR mobil uygulamasını Apple Store 'dan hemen indir.

>> MuhasebeTR mobil uygulamasını Google Play 'den hemen indir.

>> YILIN KAMPANYASI: Muhasebecilere Özel Web Sitesi 1.249 TL + KDV  Ayrıntılar için tıklayın.