Selçuk Turgay Azak
Vergi Müfettişi
Ekonomist
selcukturgayazak@hotmail.com

Merkez Bankacılığında Bilançonun Önemi

Modern merkez bankacılığında, bir merkez bankasının devletin bankası olmak ve para basma görevine sahip olma gibi klasik görevlerin dışında parasal ve finansal piyasalarda istikrarı sağlamak ve bu piyasalar aracılığıyla makro ekonomik istikrarı sağlamak gibi görevleri de vardır. Ekonomide bir resesyon[1] olduğunda gevşek para politikası, enflasyon[2] olduğunda da sıkı para politikası uygulamak bu görevlere örnek olarak gösterebilir. Bu durumda da hedeflere ulaşmak adına para politikası değişiklikleri merkez bankasının piyasaya arz ettiği para miktarının değişmesine sebep olacaktır ki bu durum merkez bankasının bilançosunu etkileyecek ve bilanço denkliğini değiştirecektir.  Bu yazımızda merkez bankasının bilanço denkliği değişiminin makro ekonomik düzen içerisinde ne anlam ifade ettiği açıklanmaya çalışılacaktır.

Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası (TCMB), 11 Haziran 1930 yılında 1715 sayılı yasa ile kurulmuş ve 3 Ekim 1931 yılında faaliyetine başlamıştır.

TCMB’nin hukuki durumunun bir anonim şirket olduğu göz önünde bulundurulduğunda bilançosu olduğu da aşikardır. Vergi Usul Kanununun[3] ‘Bilanço’ başlıklı 192 inci maddesinde;

‘Bilanço, envanterde gösterilen kıymetlerin tasnifli ve karşılıklı olarak değerleri itibariyle tertiplenmiş hulasasıdır. Bilanço aktif ve pasif olmak üzere iki tabloyu ihtiva eder. Aktif tablosunda mevcutlar ile alacaklar (ve varsa zarar), pasif tablosunda borçlar gösterilir. Aktif toplamı ile borçlar arasındaki fark, müteşebbisin işletmeye mevzu varlığını (Öz sermayeyi) teşkil eder.

Öz sermaye pasif tablosuna kaydolunur ve bu suretle aktif ve pasif tablolarının toplamları denkleşir. İhtiyatlar ve kar ayrı gösterilseler dahi öz sermayenin cüzileri sayılırlar.’ ifadeleri yer almaktadır.

Aşağıda basitleştirilmiş Merkez Bankası analitik bilançosu bulunmaktadır.[4]

Merkez Bankasının bilançosunun aktif tarafından iç varlıklar, dış varlıklar ve değerleme hesabı bulunmaktadır. Pasif tarafında ise döviz yükümlülükleri ve Merkez Bankası parası bulunmaktadır.

Rezerv para şunların toplamından oluşmaktadır.

Rezerv Para: Emisyon + Bankaların Mevduatı + Fon Hesapları + Banka Dışı Kesimin Mevduatı

Emisyon kelimesi köken olarak Fransızca bir kelimedir. Emisyon kelimesi dilimizde ise ‘çıkarmak ve sürmek’ anlamlarına gelmektedir. Merkez Bankacılığında emisyon, banknot diye tabir edilen kağıt paraların piyasaya sürülmesini ifade edecektir.

Para teorisinin tarihine genel olarak baktığımızda para genel olarak mal para ve itibari para olarak ikiye ayrılır. Mal para, para olarak kullanılan kıymetin kendi özünde de değerinin olduğu paradır. Altın ve gümüş gibi değerli madenler bu duruma örnek olarak gösterilebilir. Yani bu kıymetlerin para olarak kullanılmasa da bir mal olarak piyasada kıymeti bulunmaktadır. İtibari para ise para olarak kullanılan unsurun para olarak kullanılmaması durumunda bir anlamı olmayan parayı ifade eder. Banknot yani kağıt para bu duruma örnek olarak ifade edilebilir. Merkez Bankası bir banknot basıp para diye piyasa sürdüğünde devletin egemenlik gücünü de arkasına alarak piyasaya bu kağıt parçasının bir kıymeti olduğunu taahhüt eder ki aksi takdirde söz konusu banknot kağıt parçasından öte bir değer teşkil etmeyecektir. Merkez Bankasının bu taahhüdü piyasaya karşı merkez bankasının yükümlülüğüdür, yani borcudur ve borçlar bilançoda pasif tarafta yer alır.  Daha önce ifade edildiği üzere Merkez Bankası parası Merkez Bankasının bilançosunun pasif tarafında yer almaktadır.

Merkez Bankasının en yaygın para politikası araçlarından biri açık piyasa işlemleridir. Merkez bankası ikincil piyasadan Devlet tahvili ve Hazine bonosu almak ya da satmak yoluyla para politikası uygular ve piyasadaki para arzını değiştirerek amaçları doğrultusunda piyasaya yönlendirmeye çalışır. Açık piyasa işlemleri diğer para politikası araçlarına göre daha esnek ve etki gecikmesi daha az olduğu için merkez bankaları tarafından en çok tercih edilen para politikası aracıdır.

Açık piyasa işlemlerinin uygulanmasına gelince;

Örneğin merkez bankası gevşek para politikası uygulamak isterse ikincil piyasalardan Devlet tahvili ve Hazine bonosu alır ve piyasaya bu kağıtlar karşılığında para sürer. Bu durumda merkez bankasının bilançosunun aktif tarafından menkul kıymetlerde artış meydana gelirken pasif tarafında piyasaya para sürdüğü için Rezerv Para ve Merkez Bankası parası artar yani bilançosu büyür.

UYGULAMA 1: Merkez Bankası APİ yoluyla bankacılık sisteminden 1 milyar TL’lik Devlet tahvili ve Hazine bonosu satın alınması durumunda;

Diğer taraftan merkez bankası sıkı para politikası uygulamak isterse ikincil piyasalara kendisinde bulunan Devlet tahvilini ve Hazine bonosunu satar ve piyasadan bu kağıtlar karşılığında para çeker. Bu durumda merkez bankasının bilançosunun aktif tarafından menkul kıymetlerde azalış meydana gelirken pasif tarafında da piyasadan para çektiği için Rezerv Para ve Merkez Bankası parası azalır yani bilançosu küçülür.

UYGULAMA 2: Merkez Bankası APİ yoluyla bankacılık sistemine 1 milyar TL’lik Devlet tahvili ve Hazine bonosu satması durumunda;

Sonuç olarak merkez bankalarının bilanço küçültmeye gitmesi sıkı para politikası uygulandığı yani piyasadan para çekildiği, bilanço büyütmeye gitmesi de gevşek para politikası uygulandığı yani piyasaya para sürüldüğü anlamına gelecektir.

KAYNAKÇA

213 sayılı VERGİ USUL KANUNU

www.tcmb.gov.tr

---

[1] Ekonomik durgunluk ve büyüme hızının düşmesi anlamına gelir. Harcamaların, üretimin ve gelirin düşmesi; işsizliğin artmasıdır.

[2] En çok tüketilen mal ve hizmetlerin fiyatlarının artış hızı

[3] 10.01.1961 sayılı ve 10703 sayılı Resmi Gazete de yayımlanmıştır.

[4] www.tcmb.gov.tr

15.08.2019

Kaynak: www.MuhasebeTR.com
(Bu makale kaynak göstermeden yayınlanamaz. Kaynak gösterilse dahi, makale aktif link verilerek yayınlanabilir. Kaynak göstermeden ve aktif link vermeden yayınlayanlar hakkında yasal işlem yapılacaktır.)

>> Duyurulardan haberdar olmak için E-Posta Listemize kayıt olun.

>> Uygulamalı Enflasyon Muhasebesi (171 Sayfa) Ücretsiz E-Kitap: hemen indir.

>> SGK Teşvikleri (156 Sayfa) Ücretsiz E-Kitap: hemen indir.

>> MuhasebeTR mobil uygulamasını Apple Store 'dan hemen indir.

>> MuhasebeTR mobil uygulamasını Google Play 'den hemen indir.